Strandveiðar hafa verið hluti af íslenskum sjávarútvegi frá því að þær voru innleiddar árið 2009. Markmið þeirra var meðal annars að stuðla að nýliðun í sjávarútvegi, skapa fjölbreytni í útgerð og auka líf í höfnum yfir sumarmánuðina. Á síðustu árum hefur hins vegar orðið mikil fjölgun í þessum veiðum, með aukinni sókn og hærri afla í hverri veiðiferð. Nú stendur til að tryggja strandveiðisjómönnum 48 daga veiði á sumri, en enn er óljóst hvernig það á að ganga eftir og hvaðan veiðiheimildirnar eiga að koma.
Hækkandi veiðiheimildir á kostnað annarra útgerðarflokka
Strandveiðar hafa fengið stöðugt stærri hlut af heildarþorskaflanum, oft á kostnað annarra útgerðarflokka. Þrátt fyrir að ráðlagður þorskafli hafi lækkað úr 272 þúsund tonnum fiskveiðiárið 2019/20 í 211 þúsund tonn 2023/24, þá hafa strandveiðar ekki tekið á sig sama niðurskurð. Í stað þess að skerða strandveiðar í takt við lækkandi ráðgjöf, hefur meira verið úthlutað til þeirra en áður.
Á fiskveiðiárinu 2019/20 var strandveiðibátum úthlutað 10 þúsund tonnum af þorski. Ef niðurskurðurinn í heildaraflanum hefði verið látinn gilda jafnt yfir alla, hefði veiðiheimildin átt að lækka í 7.800 tonn. Þess í stað var bætt við 1.885 tonnum í júlí, sem þýddi að strandveiðibátar fengu samtals næstum 12 þúsund tonn – aukningu um 19% á sama tíma og aðrir þurftu að taka á sig niðurskurð.
Fjölgun strandveiðibáta og aukinn afli
Strandveiðibátum hefur fjölgað verulega undanfarin ár. Árið 2024 fengu 764 bátar leyfi til strandveiða, sem er mesti fjöldi frá upphafi strandveiðikerfisins. Þetta er 38% fjölgun frá árinu 2018.
Á sama tíma hefur meðallöndun á þorski eftir hverja veiðiferð aukist töluvert. Árið 2009 landaði hver bátur að meðaltali 463 kílóum af óslægðum þorski í hverjum róðri. Árið 2024 er þetta orðinn 680 kílóa meðalafli, sem er næstum 50% aukning.
Hámarkið sem strandveiðibátar mega landa á dag er 774 kíló af óslægðum þorski. Þessi þróun sýnir að ekki aðeins hefur bátunum fjölgað, heldur eru þeir líka orðnir öflugri og skila meiri afla í hverri veiðiferð.
48 daga fyrirkomulagið – hvaðan á að taka fiskinn?
Nú hefur ríkisstjórnin lofað strandveiðisjómönnum 48 daga veiði á sumri. Vandamálið er að engin skýr svör hafa komið fram um hvernig það á að ganga eftir. Ef tryggja á þessa daga þarf að finna leið til að veita strandveiðibátum enn meira af þorskaflanum, sem gæti þýtt að enn meira verði tekið frá öðrum veiðiflotum.
Strandveiðar síðasta sumar voru stöðvaðar um miðjan júlí, þrátt fyrir aukningu í heimildum. Meðal strandveiðisjómaður náði aðeins 23 veiðidögum, sem var um 70% nýting á þeim dögum sem til voru boðnir. Ef á að tryggja 48 daga, þarf því að úthluta enn fleiri þorsktonnum til strandveiða.
Afleiðingar strandveiða fyrir íslenskan sjávarútveg
- Minnkandi tekjur fyrir fiskvinnslu innanlands
- Stór hluti strandveiðiaflans fer beint á erlenda markaði, í stað þess að fara í vinnslu innanlands.
- Þetta leiðir til tekjutaps fyrir fiskvinnslur og fækkunar starfa í greininni.
- Takmarkaður efnahagslegur ávinningur fyrir samfélagið
- Afkoma strandveiðibáta er almennt slök miðað við aðrar útgerðir.
- Tekjuskattsgreiðslur og útsvar sveitarfélaga af þessum veiðum eru því litlar.
- Fiskgæði lakari yfir sumartímann
- Gæði fisksins sem veiddur er á hásumri eru almennt verri en þess sem veiðist á öðrum árstímum.
- Skertar veiðiheimildir fyrir aðra útgerð
- Ef á að tryggja 48 daga strandveiði, þarf að taka meira af öðrum þorskveiðum, sem getur bitnað á byggðafestu og rekstri annarra sjávarútvegsfyrirtækja.
Hvað gerist næst?
Með fjölgun strandveiðibáta og vaxandi sókn í auðlindina er ljóst að strandveiðikerfið er komið á krossgötur. Ef tryggja á 48 daga veiði þarf annað hvort að færa enn fleiri veiðiheimildir frá öðrum veiðiflokkum til strandveiða eða finna nýja nálgun á skipulagningu veiðanna.
Þó strandveiðar hafi verið kynntar sem leið til að fjölga smábátasjómönnum og skapa meira líf í höfnum, sýna nýleg gögn að stór hluti þeirra sem landa á Vestfjörðum og Vesturlandi eru í raun með heimilisfesti á höfuðborgarsvæðinu. Jafnframt benda gögn til þess að meðalaldur fjörutíu öflugustu strandveiðisjómannanna sé 59 ár, þrátt fyrir að eitt af markmiðum kerfisins hafi verið að auka nýliðun.
Þessar staðreyndir vekja spurningar um sjálfbærni strandveiðikerfisins til lengri tíma litið. Ef stjórnvöld hyggjast standa við loforð sitt um 48 daga veiði, mun það óhjákvæmilega kalla á róttækar breytingar á kvótakerfinu og veiðistjórnun. Hvernig þær breytingar líta út mun skipta sköpum fyrir íslenskan sjávarútveg á komandi árum.
Við munum fylgjast áfram með þróun strandveiðanna og því hvernig stjórnvöld leysa þessar áskoranir.
Heimildir: Nokkrar staðreyndir um strandveiðar – SFS
