Strandveiðar hafa verið umdeilt fyrirkomulag í íslenskum sjávarútvegi frá því að þær hófust árið 2009. Þó þær hafi upphaflega verið kynntar sem leið til að stuðla að nýliðun og byggðafestu, benda efnahagsleg gögn til þess að áhrif þeirra séu takmörkuð hvað varðar verðmætasköpun, skatttekjur og atvinnu innanlands. Nú, þegar stefnt er að því að tryggja 48 veiðidaga á sumri, eru blikur á lofti um hvernig slíkt fyrirkomulag mun hafa áhrif á íslenskan sjávarútveg í heild sinni.
Fiskur fer beint í útflutning – verðmætasköpunin tapast úr landi
Ein helsta áskorunin sem fylgir strandveiðum er sú að stór hluti aflans fer beint í útflutning í óunnu formi. Í stað þess að fara í vinnslu innanlands og hámarka verðmæti fisksins með fullvinnslu í hátæknibúnaði íslenskra fiskvinnslufyrirtækja, er fiskurinn fluttur úr landi án viðbætts virðis.
Þetta hefur veruleg áhrif á:
- Tekjur fiskvinnslufyrirtækja – Minni hráefnisflæði þýðir að íslenskar vinnslur fá minna af fiski til að vinna úr, sem dregur úr verðmætasköpun og atvinnu í greininni.
- Atvinnu fiskverkafólks – Færri störf í fiskvinnslu, sérstaklega í sjávarplássum þar sem strandveiðar eru stundaðar.
- Skatttekjur hins opinbera og sveitarfélaga – Minni virðisaukaskattur, tekjuskattur og veiðigjöld þýða að samfélagið í heild fær minni hlutdeild í verðmætunum sem fiskurinn gæti skapað.
Sama mynstrið endurtekur sig ár eftir ár: Útflutningur á óunnum fiski eykst stórkostlega á öðrum þriðjungi ársins, þegar strandveiðar eru stundaðar.
Lakari afkoma strandveiðibáta samanborið við aðra útgerðarflokka
Gögn frá Hagstofunni sýna að strandveiðibátar standa sig verr fjárhagslega en aðrir báta- og skipaflokkar í sjávarútvegi. Á tímabilinu 2018–2023 var:
- EBITDA-framlegð (rekstrarhagnaður fyrir afskriftir og fjármagnskostnað) strandveiðibáta að jafnaði 17,4%
- Sama hlutfall hjá öðrum útgerðarflokkum var 22%
Þrátt fyrir að strandveiðibátar veiði að mestu þorsk, sem er langverðmætasta fisktegundin, eru þeir samt með lakari afkomu en aðrir sem veiða blandaðar tegundir.
Hagnaður (EBT) sýnir enn verri stöðu:
- EBT sem hlutfall af tekjum hjá strandveiðibátum var 3,6%
- Sama hlutfall hjá öðrum bátum var 12,5%
Ef beitt er árgreiðsluaðferð við mat á afkomu, sem tekur mið af raunverulegri endurnýjunarþörf báta, var að jafnaði tap upp á 6,3% í strandveiðum á árunum 2018–2023, á sama tíma og aðrir bátaflokkar skiluðu hagnaði upp á 11,4%.
Þessar niðurstöður sýna að strandveiðar eru langt frá því að vera arðbærar og eru reknar á veikum fjárhagslegum grunni miðað við annan sjávarútveg.
Strandveiðibátar fá aflaheimildir gefins – minni skattgreiðslur og veiðigjöld
Ólíkt öðrum veiðiflokkum þurfa strandveiðibátar ekki að kaupa eða leigja kvóta. Þeir fá veiðiheimildir að gjöf og borga aðeins 40% af veiðigjaldi í samanburði við aðrar útgerðir.
Sem dæmi:
- Árið 2023 nam frítekjumark veiðigjalda 7,9 milljónum króna á hvern aðila.
- Fyrir utan það fékk hver strandveiðibátur 40% afslátt af fyrstu greiðslum í veiðigjald.
Þetta þýðir að tekjur ríkissjóðs af strandveiðum eru mun lægri en af öðrum veiðigreinum, þrátt fyrir að um sömu auðlind sé að ræða.
Þegar kostnaður af veiðum er greindur, sést að heildargjöld (að undanskildum launum) eru:
- 64,7% af tekjum hjá strandveiðibátum
- 42,2% hjá öðrum báta- og skipaflokkum
Þetta vekur spurningar um rekstrarskilyrði strandveiða og hvers vegna hlutfall útgjalda er svona hátt í þessum rekstri.
Minni launatekjur fyrir sjómenn – lítil áhrif á byggðafestu
Laun og aflahlutur strandveiðisjómanna eru einnig töluvert lægri en í öðrum greinum sjávarútvegsins.
- Á árunum 2018–2023 var hlutfall launa af tekjum hjá strandveiðibátum 17,9%.
- Í öðrum veiðiflokkum var þetta hlutfall 35,9%.
Aflahlutur strandveiðisjómanna hefur jafnframt verið langt undir viðmiðum ríkisskattstjóra. Ef reiknað væri með hefðbundnum kjarasamningum, líkt og í öðrum veiðum, myndi strandveiðikerfið einfaldlega skila tapi.
Þetta hefur afleiðingar fyrir sveitarfélög á landsbyggðinni, því strandveiðisjómenn greiða takmarkað útsvar þar sem þeir eru sjaldnast skráðir með lögheimili í þeim sveitarfélögum sem þeir landa í.
- Á Vestfjörðum voru aðeins 36% strandveiðisjómanna með lögheimili á svæðinu.
- Á Snæfellsnesi voru 43% með lögheimili á höfuðborgarsvæðinu.
Þetta þýðir að ávinningurinn fyrir sjávarbyggðirnar er minni en margir halda fram, því skatttekjurnar skila sér að stórum hluta ekki til þeirra sveitarfélaga sem mest reiða sig á strandveiðar.
Strandveiðar: Ekki sjálfbær efnahagslega
Strandveiðar voru kynntar sem leið til að styðja við minni báta og tryggja byggðafestu. En efnahagsleg gögn sýna að:
- Afkoma strandveiða er lökust af öllum veiðiflotum, með lakari rekstrarhagnað og lægri laun.
- Strandveiðar leiða til tekjutaps fyrir fiskvinnslur innanlands, þar sem afli fer beint í útflutning.
- Strandveiðibátar fá kvóta að gjöf og borga minna í veiðigjöld, sem þýðir minni tekjur fyrir ríkissjóð og sveitarfélög.
- Flestir strandveiðisjómenn eru ekki með lögheimili á landsbyggðinni, sem dregur úr þeim efnahagslegu áhrifum sem strandveiðar áttu að hafa í sjávarplássum.
- Meðalaldur strandveiðisjómanna er 59 ár, sem sýnir að strandveiðar hafa ekki stuðlað að nýliðun í greininni.
Þegar horft er til framtíðar, vekur þetta spurningar um hversu langt eigi að ganga í að auka strandveiðar á kostnað annarra veiða. Með 48 daga fyrirkomulaginu munu þessar áskoranir aðeins aukast. Það verður því brýnt að stjórnvöld taki afstöðu til þess hvort strandveiðikerfið sé raunverulega sjálfbært – bæði fyrir sjávarútveginn og efnahag Íslands í heild
Heimildir: Nokkrar staðreyndir um strandveiðar – SFS
